ĐỊNH LƯỢNG ACTH - XÉT NGHIỆM QUAN TRỌNG ĐÁNH GIÁ RỐI LOẠN CHỨC NĂNG VỎ THƯỢNG THẬN

CÁC BÀI LIÊN QUAN KHÁC:

ĐỊNH LƯỢNG ACTH

XÉT NGHIỆM ĐÁNH GIÁ RỐI LOẠN CHỨC NĂNG VỎ THƯỢNG THẬN

NHẮC LẠI SINH LÝ
ACTH còn được biết dưới tên hormone hướng vỏ thượng thận (adreno corticotropin hay corticotropin) là một polypetid bao gồm chủ yếu một chuỗi 39 acid amin với trọng lượng phân tử vào khoảng 4500 daltons.

Khi đáp ứng với một stress, vùng dưới đồi (hypothalamus) tiết hormone gây giải phóng hormone ACTH (corticotropin –releasing hormon [CRH]). Hormone này kích thích thùy trước tuyến yên tiết ACTH (hormon hướng thượng thận [adrenocorticotropic hormone]). Khi được tiết ra, ACTH kích thích vỏ thượng thận tiết cortisol là một hormone thượng thận loại corticoid chuyển hóa đường (glucocorticoid hormone). Nếu nồng độ cortisol trong máu tăng lên, cơ chế điều hòa ngược (-) (negative feedback) sẽ kích thích tuyến yên giảm sản xuất ACTH.

Nồng độ ACTH máu có các biến đổi theo nhịp ngày đêm, với nồng độ đỉnh (peak levels) xảy ra trong thời gian từ 6 đến 8 giờ sáng và nồng độ đáy (trough levels) xảy ra trong thời gian từ 6 đến 11 giờ tối. Nồng độ đáy bằng khoảng 1/2 đến 1/3 nồng độ đỉnh.

MỤC ĐÍCH VÀ CHỈ ĐỊNH XÉT NGHIỆM

1. Để khẳng định nguồn gốc của một hội chứng Cushing là ở vùng dưới đồi, thượng thận hay lạc chỗ và để xác định hiệu quả của điều trị.
2. Để khẳng định một suy thượng thận có nguồn gốc cao hay thấp.
3. Để thăm dò chẩn đoán toàn bộ hệ thống enzyme thượng thận và theo dõi điều trị.
CÁCH LẤY BỆNH PHẨM
Xét nghiệm được tiến hành trên huyết tương. Bệnh phẩm được bảo quản trong ống plastic tráng chống đông heparin hay EDTA (do ACTH có thể kết dính vào thành ống nghiệm thủy tinh).

Mẫu máu thường được lấy vào buổi sáng, tuy nhiên khi lâm sàng có gợi ý có tình trạng tăng tiết ACTH, tiến hành lấy một mẫu máu thứ 2 vào buổi tối.

Bệnh nhân nên ăn một chế độ ăn có chứa ít carbonhydrat trong vòng 48 giờ trước khi lấy máu xét nghiệm. Yêu cầu bệnh nhân nhịn ăn và hạn chế hoạt động thể lực từ 10–12 giờ trước khi tiến hành xét nghiệm. Sau khi lấy máu, bệnh phẩm cần được bảo quản trong đá lạnh và gửi tới phòng xét nghiệm càng sớm, càng tốt.
GIÁ TRỊ BÌNH THƯỜNG
                       6,0 - 76,0 pg/mL hay 1,3 – 16,7 mmol/L

TĂNG NỒNG ĐỘ ACTH MÁU
Các nguyên nhân chính thường gặp là:
- Bệnh Addison.
- Hội chứng tiết ACTH lạc chỗ (Ectopic ACTH syndrome).
- U biểu mô tuyến yên (pituitary adenoma)
- Bệnh Cushing nguồn gốc tuyến yên (Pituitary Cushing’s disease).
- Suy thượng thận tiên phát.
- Do stress.

- Hội chứng Nelson (Nelson syndrome)

- Tăng sản tế bào thượng thận bẩm sinh (congenital Adrenal hyper plasia).

GIẢM NỒNG ĐỘ ACTH MÁU
Các nguyên nhân chính thường gặp là:
- Hội chứng Cushing.
- Tình trạng suy tuyến yên (hypopituitarism).
- Cường chức năng vỏ thượng thận tiên phát (do khối u).
- Tình trạn giảm chức năng thượng thận thứ phát (secondary hypoadrenalism)

CÁC YẾU TỐ GÓP PHẦN LÀM THAY ĐỔI KẾT QUẢ XÉT NGHIỆM

- Nồng độ ACTH huyết tương thay đổi theo nhịp ngày đêm. Trong điều kiện bình thường nồng độ ACTH cao nhất vào đầu buổi sáng (6-8 giờ sáng) và thấp nhất vào buổi chiều tối (6-11 giờ đêm).

- Nồng độ ACTH có thể thay đổi theo tình trạng gắng sức, giấc ngủ và khi bị stress. Thai nghén, chu kỳ kinh nguyệt làm tăng bài xuất ACTH.
- Nếu bệnh nhân được chỉ định làm thêm một thăm dò chẩn đoán có sử dụng chất đồng vị phóng xạ, cần lên trong trình xét nghiệm ACTH sau thăm dò chẩn đoán nói trên ít nhất 1 tuần. Do ACTH không ổn định trong máu, cần xử lý thận trọng và thích hợp bệnh phẩm trong khi chờ định lượng.
- Các thuốc có thể làm giảm nồng độ ACTH: amphetamin, canxi gluconat, corticosteroid, estrogen, ethanol, lithium và spironolacton.

LỢI ÍCH CỦA XÉT NGHIỆM ĐỊNH LƯỢNG ACTH MÁU
Xét nghiệm cho phép đánh giá tình trạng rối loạn chức năng vỏ thượng thận khi kết hợp định lượng nồng độ ACTH với định lượng nồng độ cortisol:
- Ở bệnh nhân Addison, kết hợp giữa nồng độ ACTH cao và nồng độ cortisol máu thấp chỉ dẫn có tình trạng giảm hoạt động chức năng vùng vỏ thượng thận.
- Trái lại, nếu tuyến thượng thận tăng sản xuất cortisol như được thấy ở trường hợp u thượng thận, nồng độ ACTH sẽ thấp và nồng độ cortisol máu tăng cao.

CÁC CẢNH BÁO LÂM SÀNG

- Do ACTH được giải phóng ồ ạt thành từng đợt vào tuần hoàn, vì vậy nồng độ ACTH máu có thể thay đổi qua từng phút.
- Bệnh nhân đang sử dụng glucocorticoid có thể có tình trạng ức chế nồng độ ACTH, tuy nhiên nồng độ cortisol máu tăng cao rõ rệt.


Lê Văn Công

Tài liệu tham khảo:
CÁC XÉT NGHIỆM THƯỜNG QUY ÁP DỤNG TRONG LÂM SÀNG 2013  

Ủng hộ Labnotes123 để nhóm có kinh phí hoạt động tốt hơn bằng cách đóng góp vào tài khoản:
Lê Văn Công
Vietinbank: 106006076994
Chi nhánh tỉnh Hải Dương